สรุป ใครเป็น ‘อาชญากรสงคราม’ ตัวจริงและตัดสินจากอะไรได้บ้าง?

หลังกองทัพรัสเซียรุกหน้าเข้าโจมตีทางอากาศที่โรงพยาบาลผดุงครรภ์ในยูเครนเมื่อสัปดาห์ก่อน ประธานาธิบดีสหรัฐฯ โจ ไบเดน ได้ออกมากล่าวหาและระบุว่า ประธานาธิบดี วลาดิเมียร์ ปูติน แห่งรัสเซีย เป็น อาชญากรสงคราม (war criminal) แต่จะระบุว่า ใครเป็น ‘อาชญากรสงคราม’ ได้นั้นไม่ใช่เป็นเรื่องของการหยิบยกขึ้นมาใช้ง่ายๆ เพราะมีกระบวนการตัดสินและคำนิยามที่ชัดเจนในการจะชี้ชัดว่า ผู้ใดพึงถูกกล่าวหาและถูกลงโทษด้วยข้อหาเช่นนั้นอยู่

ภายหลังจากที่ผู้นำสหรัฐฯ เอ่ยปากใช้คำนี้เรียกปธน.รัสเซีย โฆษกทำเนียบขาว เจน ซากี ออกมาชี้แจงว่า ปธน.ไบเดน “ใช้ความรู้สึกจากใจพูดออกมา” และย้ำว่า อย่างไรเสีย ต้องมีกระบวนการทางกฎหมายเพื่อพิจารณาและตัดสินก่อนที่จะใช้ดังกล่าวได้อย่างเป็นทางการ

คำว่า ‘อาชญากรสงคราม’ ใช้ได้กับใครบ้าง?

สำนักข่าวเอพีรายงานว่า คำว่า ‘อาชญากรสงคราม’ หมายถึง ผู้ใดก็ตามที่ละเมิดกฎหมายความขัดแย้งทางอาวุธ ซึ่งกฎเหล่านี้ได้รับการยอมรับโดยผู้นำทั่วโลก และประเทศต่างๆยังใช้เป็นข้อปฏิบัติในยามสงครามอีกด้วย

ทั้งนี้ กฎข้างต้นระบุชัดเจนถึงประเภทของอาวุธที่สามารถใช้ในการทำสงครามและกลุ่มบุคคลที่ร่วมต่อสู้ได้

อย่างไรก็ตาม พื้นฐานของกฎถูกปรับแก้และขยายให้ครอบคลุมสิ่งต่างๆมากขึ้นในศตวรรษที่ผ่านมา โดยเฉพาะหลังการทำอนุสัญญาเจนีวาเมื่อสงครามโลกครั้งที่ 2 สิ้นสุดลง ที่มีการห้ามใช้อาวุธทางเคมีชีวภาพในการทำสงคราม

จุดประสงค์หลักของกฎเหล่านี้ คือ การป้องกันผู้บริสุทธิ์ที่ไม่มีส่วนร่วมในสงครามและผู้ที่ไม่สามารถทำสงครามต่อไปได้ โดยบุคคลในกลุ่มนี้รวมถึง แพทย์ พยาบาล ทหารที่ได้รับบาดเจ็บ เชลยศึก

People clean up the debris from destroyed houses after bombardments in the village of Krasylivka, east of Kyiv, March 20, 2022.

การกระทำผิดในลักษณะใดถึงเข้าข่ายอาชญากรรมสงคราม?

การกระทำผิดที่เข้าข่ายอาชญากรรมสงครามจะต้องเป็นการละเมิดกฎขั้นร้ายแรง (grave breaches) ซึ่งรวมถึง การฆ่าโดยตั้งใจและทำลายล้างพื้นที่เป็นวงกว้างเกินความจำเป็นทางทหาร การโจมตีผู้บริสุทธิ์ การใช้กำลังที่เกินควร การใช้มนุษย์เพื่อเป็นโล่ป้องกันจากข้าศึก (human shields) และการจับตัวประกัน

ศาลอาญาระหว่างประเทศ หรือ International Criminal Court (ICC) จะดำเนินคดีอาชญากรรมต่อมนุษยชาติเมื่อบริบทสงครามอยู่ในรูปแบบ “การโจมตีผู้บริสุทธิ์ในวงกว้างอย่างเป็นระบบ” เช่น การฆาตกรรม การทรมาน การข่มขืน และการบังคับให้เป็นทาสกามารมณ์ (sexual slavery)

สำนักข่าวเอพีชี้ว่า โอกาสที่ผู้นำรัสเซียจะเข้าข่ายเป็น ‘อาชกรสงคราม’ จะเกิดขึ้นได้เมื่อมีหลักฐานการเป็นผู้รับผิดชอบในการบังคับบัญชาการก่ออาชญากรรมสงครามมามัดตัว เพราะหากผู้บังคับบัญชาสั่ง รับทราบ หรือ รู้เห็นการทำอาชญากรรมข้างต้นแต่ไม่มีการกระทำใดๆ เพื่อจะหยุดยั้งสิ่งต่างๆ ที่กล่าวมาข้างต้น ผู้นั้นจะถือว่า มีความผิดตามกฎหมายได้

แอนโทนี บลิงเคน รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศสหรัฐฯ กล่าวเมื่อวันพฤหัสบดีที่ผ่านมาว่า ขณะนี้ สหรัฐฯ กำลังทำการประเมินและรวบรวมหลักฐานการก่ออาชญากรรมสงครามของรัสเซีย โดยเฉพาะการตั้งเป้าโจมตีประชาชนผู้บริสุทธิ์ พร้อมยืนยันว่า รัสเซียจะต้องเผชิญกับ “ผลลัพธ์ที่สาหัส” กับการกระทำใดๆ ที่เข้าข่ายอาชญกรรมดังกล่าว

World Court Russia Ukraine

หนทางสู่ความยุติธรรมมีอะไรบ้าง?

การสืบสวนและตัดสินคดีอาชญากรรมสงครามมี 4 วิธี ซึ่งแต่ละวิธีก็มีข้อจำกัดอยู่ด้วย

● วิธีแรกสามารถทำได้โดยการขึ้นศาลอาญาระหว่างประเทศ

● วิธีที่สองคือ องค์การสหประชาชาติส่งเรื่องที่คณะกรรมาธิการสอบสวนของตนรวบรวมได้ ไปให้ศาลอาญาระหว่างประเทศดำเนินคดีกับ ปธน.ปูติน

● วิธีต่อไปคือ การตั้งศาลพิเศษขึ้นมาและให้สิทธิ์แก่กลุ่มที่มีส่วนได้ส่วนเสียหรือรัฐที่เกี่ยวข้อง เช่น องค์การนาโต้ สหภาพยุโรป และ สหรัฐฯ ในการพิจารณาคดีกับผู้นำรัสเซีย ซึ่งจะ คล้ายๆกับศาลทหารที่นูเรมเบิร์ก (Nuremberg) ที่พิจารณาคดีผู้นำนาซี หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 สิ้นสุดลง

● วิธีสุดท้าย คือ การใช้กฎหมายของบางประเทศที่สามารถดำเนินคดีอาชญากรรมสงครามได้ ยกตัวอย่างจาก ประเทศเยอรมนีที่เริ่มสืบสวนผู้นำรัสเซียแล้ว อย่างไรก็ดี สหรัฐฯยังไม่มีกฎหมายประเภทดังกล่าว แต่กระทรวงยุติธรรมสหรัฐฯ มีมาตรากฎหมายพิเศษที่มุ่งเน้นการดำเนินคดีที่เกี่ยวข้องกับการฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ การทรมาน การฝึกทหารเด็ก และการทำลายหรือการตัดอวัยวะเพศหญิงอย่างจงใจโดยปราศจากเหตุผลทางการแพทย์

ถ้ามีการพิจารณาคดีผู้นำรัสเซียในคดีว่าด้วยอาชญากรรมสงครามจริง การพิพากษาจะเกิดขึ้นที่ไหน?

ในเวลานี้ ยังไม่มีความชัดเจนว่า การดำเนินคดีดังกล่าวจะเกิดขึ้นจริงหรือไม่ โดยส่วนหนึ่งนั้นเป็นเพราะ รัสเซียไม่ได้ยอมรับอำนาจของศาลอาญาระหว่างประเทศ และจะไม่ยอมส่งผู้ต้องสงสัยคนใดไปยังกรุงเฮก ประเทศเนเธอร์แลนด์ เป็นอันขาด ซึ่งเป็นเงื่อนไขเดียวกับของสหรัฐฯ ซึ่งไม่ได้ยอมรับอำนาจศาลแห่งนี้เช่นกัน

Vladimir Putin mokonzi ya Russie atamboli loboko na lisikulu lya ye liboso lya bituluku na bato na stade Luzhniki, Moscou, 18 mars 2022

และถ้าหากจะมีการดำเนินคดีว่าด้วยอาชญากรรมสงครามต่อ ปธน.ปูติน ขึ้นจริง กระบวนการศาลอาจมีขึ้นในประเทศที่องค์การสหประชาชาติ หรือกลุ่มประเทศที่มีส่วนเกี่ยวข้องช่วยเลือกให้ แต่จุดที่ยากในเรื่องนี้ก็คือ จะทำอย่างไรให้ผู้นำรัสเซียเดินทางไปร่วมการไต่สวนต่างหาก

Russia Ukraine War

อย่างไรก็ตาม ในขณะนี้ สหรัฐฯ และอีก 44 ประเทศได้ร่วมกันเริ่มสืบสวนการกระทำที่เข้าข่ายความผิดร้ายแรงและการละเมิดกฎหมายความขัดแย้งทางอาวุธของผู้นำรัสเซียแล้ว หลังคณะมนตรีสิทธิมนุษยชนแห่งสหประชาชาติ (United Nations Human Rights Council: UNHRC) ได้ผ่านการลงเสียงให้ตั้งคณะกรรมาธิการไต่สวนขึ้น (a commission of inquiry)

ท้ายสุด หากลองมองย้อนกลับไปดูประวัติศาสตร์หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 จะพบว่า มีผู้นำคนหลายคนที่เคยถูกตัดสินเป็นอาชญากรสงครามหลังบ้างแล้ว เช่น สโลโบดาน มิโลเซวิช อดีตผู้นำยูโกสาลเวีย ซึ่งเสียชีวิตลงก่อนที่ศาลจะมีคำพิพากษาออกมา รวมทั้ง ราโดแวน คาราดซิก อดีตผู้นำทางการเมืองของชาวเซิร์บ และ รัตโก มลาดิช ผู้นำกองทัพบอสเนียเซิร์บ ซึ่งถูกพิพากษาว่ามีความผิดและขณะนี้ยังคงรับโทษจำคุกตลอดชีวิตอยู่ เป็นต้น

• ที่มา: สำนักข่าวเอพี